【双语】【科普】知艾防艾，珍爱生命——艾滋病防治知识宣传
پەننى ئومۇملاشتۇرۇش: ئەيدىزنى تونۇش ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئىلىش، ھاياتنى قەدىرلەش- ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئېلىش-داۋالاش بىلىملىرىنى تەشۋىق قىلىش توغرىسىدا
پەننى ئومۇملاشتۇرۇش: ئەيدىزنى تونۇش ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئىلىش، ھاياتنى قەدىرلەش- ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئېلىش-داۋالاش بىلىملىرىنى تەشۋىق قىلىش توغرىسىدا
پەننى ئومۇملاشتۇرۇش: ئەيدىزنى تونۇش ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئىلىش، ھاياتنى قەدىرلەش- ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئېلىش-داۋالاش بىلىملىرىنى تەشۋىق قىلىش توغرىسىدا
ئەيدىز كېسەللىكىنىڭ ئالدىنى ئېلىش-داۋالاش بىلىملىرىنى تەشۋىق قىلىش
ئەيدىز كېسىلى زىيىنى چوڭ، كېسەل بىلەن ئۆلۈش نىسبىتى يۇقىرى ئېغىر بولغان ئېغىر يۇقۇملۇق كېسەل بولۇپ، ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئېلىشنى بىلىش ئىنتايىن مۇھىم، چۈنكى ئۇ ھەربىر ئادەمنىڭ سالامەتلىكى ۋە ھاياتى بىخەتەرلىكىگە مۇناسىۋەتلىك. ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئېلىش-داۋالاش تەشۋىقات تەربىيىسى خىزمىتىنى يەنىمۇ ئىلگىرى سۈرۈش، ھەممە ئادەمنىڭ ئەيدىزدىن مۇداپىئەلىنىشنى ئىلگىرى سۈرۈش، ئەيدىز كېسەللىكىنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا، ئەيدىز بىمارلىرىغا كۆڭۈل بۆلىدىغان ۋە كۆيۈنىدىغان ۋە كۆيۈنىدىغان ۋە كۆيۈنىدىغان ياخشى كەيپىيات يارىتىش ئۈچۈن، بىز بىرلىكتە ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا ئالاقىدار بىلىملەرنى ئۆگىنەيلى!ن
ن01ئەيدىز دېگەن نېمە
ئەيدىز ئىنسانلارنىڭ ئىممۇنىتېت كەمتۈكلۈك ۋىرۇسى كەلتۈرۈپ چىقارغان ئېغىر يۇقۇملۇق كېسەللىك. ئەيدىز ۋىرۇسى ئادەم بەدىنىنىڭ ئىممۇنىتېت سىستېمىسىغا ھۇجۇم قىلىپ، بولۇپمۇ س د 4 = ت لىمفا ھۈجەيرىسىگە ھۇجۇم قىلىپ، ئىممۇنىتېت سىستېمىسىنىڭ تەدرىجىي ۋەيران بولۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، بىمارنىڭ كېسەلگە قارشى تۇرۇش ئىقتىدارىنى يوقىتىپ قويىدۇ. شۇڭا ئادەم بەدىنى ئەيدىز ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملانغاندىن كېيىن، ھەرخىل كېسەللىكلەر ئاسان يۇقۇملىنىدۇ ھەمدە يامان سۈپەتلىك ئۆسمە كۆرۈلىدۇ، كېسەل بىلەن ئۆلۈش نىسبىتى بىر قەدەر يۇقىرى بولىدۇ. ئەيدىز كېسىلى ئېلىمىز تەرىپىدىن ب تىپلىق قانۇندا بەلگىلەنگەن يۇقۇملۇق كېسەللىكلەر قاتارىغا كىرگۈزۈلدى، ھەر يىلى 12-ئاينىڭ 1-كۈنى دۇنيا ئەيدىز كۈنى. ھازىرغىچە ئەيدىز كېسىلىنى تۈپ يىلتىزىدىن داۋالايدىغان دورا يوق ھەم ئەيدىز بىلەن يۇقۇملىنىشنىڭ ئۈنۈملۈك ئالدىنى ئالىدىغان ۋاكسىنا كەمچىل. ئادەم ئەيدىز كېسىلى بىلەن يۇقۇملانسا، جىسمانىي ۋە روھىي جەھەتتىن زور زىيانغا ئۇچرايدۇ، شەخس، ئائىلە، جەمئىيەتكە زور تەسىر كۆرسىتىدۇ
ن02ئەيدىزنىڭ تارقىلىش يولى
ن (1) جىنسىي تارقىتىش: يۇقۇملانغۇچىلار بىلەن قوغداش تەدبىرى بولمىغان جىنسىي «ئۇچرىشىش» بولۇپ، بۇ دۇنيادىكى ئەڭ مۇھىم ئەيدىزدىن تارقىلىش يولى، جىنسىي ھەمراھ قانچە كۆپ بولسا، ئەيدىز بىلەن يۇقۇملىنىش نىسبىتى شۇنچە يۇقىرى بولىدۇ.
ن(2) قان تارقىلىش: يۇقۇملانغان قاننى كىرگۈزۈپ، بۇلغانغان يىڭنە، يىڭنە نەيچىسى ياكى باشقا ئۆتكۈر ئەسۋابلارنى بىرلەشتۈرۈپ ئىشلىتىش
ن(3) ئانىدىن بالىغا يۇقۇملىنىش: ئەيدىز ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملانغان ئاياللار ھامىلىدار بولۇش، بالىلىق بولۇش جەريانى ۋە ئېمىتىش ئارقىلىقمۇ ئەيدىز ۋىرۇسىنى ھامىلىگە ياكى بوۋاقلارغا تارقىتىۋېتىشى مۇمكىن.
ن03ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالامەتلىرى
ن(2) قان تارقىلىش: يۇقۇملانغان قاننى كىرگۈزۈپ، بۇلغانغان يىڭنە، يىڭنە نەيچىسى ياكى باشقا ئۆتكۈر ئەسۋابلارنى بىرلەشتۈرۈپ ئىشلىتىش
ن(3) ئانىدىن بالىغا يۇقۇملىنىش: ئەيدىز ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملانغان ئاياللار ھامىلىدار بولۇش، بالىلىق بولۇش جەريانى ۋە ئېمىتىش ئارقىلىقمۇ ئەيدىز ۋىرۇسىنى ھامىلىگە ياكى بوۋاقلارغا تارقىتىۋېتىشى مۇمكىن.
ن03ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالامەتلىرى
ن1·جىددىي خاراكتېرلىك يۇقۇملىنىش مەزگىلى
ئادەتتە تۇنجى قېتىم ئەيدىز كېسىلى بىلەن يۇقۇملانغانلاردا قىزىش، ماغدۇرسىزلىق، باش ئاغرىش، ئوغۇرلىغان، كۆڭلى ئېلىشىش، قۇسۇش، ئىچى سۈرۈش، يۇتقۇنچاق ئاغرىش، مۇسكۇل ئاغرىش، بوغۇم ئاغرىش، تەمرەتكە، لىمفا تۈگۈنى ئىششىش ۋە نېرۋا سېستىمىسى قاتارلىقلار كۆرۈلۈشى مۇمكىن. بۇ كېسەللىك ئالامەتلىرى ئادەتتە يېنىك بولۇپ، بىر- ئۈچ ھەپتىدىن كېيىن پەسىيىدۇ.
ن2.يوشۇرۇن مەزگىلى ( كېسەللىك ئالامەتلىرى يوق مەزگىل )
بۇ چاغدا بىماردا ھېچقانداق كىلىنىكىلىق كېسەللىك ئالامەتلىرى بولماسلىقى مۇمكىن، ئەمما ۋىرۇس يەنىلا بەدەندە كۆپەيتىلىدۇ ھەمدە ئىممۇنىتېت سىستېمىسىنى بۇزۇۋېتىدۇ. بۇ مەزگىلنىڭ داۋاملىشىش ۋاقتى ئادەتتە ئالتە يىلدىن سەككىز يىلغىچە بولىدۇ.
ن3.ئەيدىز كېسەللىك مەزگىلى
ئەيدىزدىن كېيىنكى ئاخىرقى باسقۇچتا، بۇ ۋاقىتتا بىماردا ھەرخىل پۇرسەت خاراكتېرلىك يۇقۇملىنىش (مەسىلەن ئۆپكە سپورا زەمبۇرۇغى، ئۆپكە ياللۇغى، زەمبۇرۇغلۇق ئۆپكە ياللۇغى قاتارلىقلار) ۋە ئۆسمە بولۇشى مۇمكىن، بۇ كېسەللىك ئالامەتلىرى ئۆلۈشنىڭ بىۋاسىتە سەۋەبى بولۇشى مۇمكىن.
ن2.يوشۇرۇن مەزگىلى ( كېسەللىك ئالامەتلىرى يوق مەزگىل )
بۇ چاغدا بىماردا ھېچقانداق كىلىنىكىلىق كېسەللىك ئالامەتلىرى بولماسلىقى مۇمكىن، ئەمما ۋىرۇس يەنىلا بەدەندە كۆپەيتىلىدۇ ھەمدە ئىممۇنىتېت سىستېمىسىنى بۇزۇۋېتىدۇ. بۇ مەزگىلنىڭ داۋاملىشىش ۋاقتى ئادەتتە ئالتە يىلدىن سەككىز يىلغىچە بولىدۇ.
ن3.ئەيدىز كېسەللىك مەزگىلى
ئەيدىزدىن كېيىنكى ئاخىرقى باسقۇچتا، بۇ ۋاقىتتا بىماردا ھەرخىل پۇرسەت خاراكتېرلىك يۇقۇملىنىش (مەسىلەن ئۆپكە سپورا زەمبۇرۇغى، ئۆپكە ياللۇغى، زەمبۇرۇغلۇق ئۆپكە ياللۇغى قاتارلىقلار) ۋە ئۆسمە بولۇشى مۇمكىن، بۇ كېسەللىك ئالامەتلىرى ئۆلۈشنىڭ بىۋاسىتە سەۋەبى بولۇشى مۇمكىن.
ن04ئەيدىز كېسەللىكىنىڭ ئالدىنى ئېلىش
ن(1) قان ئارقىلىق تارقىلىشنىڭ ئالدىنى ئېلىش كېرەك
ن● زەھەر چېكىش قەتئىي مەنئىي قىلىنىدۇ، باشقىلار بىلەن شىپرىسنى ئورتاق ئىشلەتمەسلىك كېرەك.
ن● قان سېلىش ۋە قان مەھسۇلاتلىرىنى خالىغانچە ئىشلەتمەڭ، دوختۇرنىڭ يېتەكچىلىكىدە ئىشلىتىش كېرەك.
ن● چىش چوتكىسى، ساقال ئالغۇچ، يۈز قىرغۇچ قاتارلىق شەخسىي بۇيۇملارنى ئارىيەت ئالماڭ ياكى ئورتاق ئىشلەتمەسلىك كېرەك.
ن● ئەيدىز بىمارلىرىنىڭ بەدەن سۇيۇقلۇقى بىلەن بىۋاستە ئۇچراشماسلىقى، تارقىلىش يوللىرىنى ئۈزۈپ تاشلاش كېرەك.
ن(2) ئالدىنى ئېلىش خاراكتېرلىك يول بىلەن تارقىلىشنى توسۇش
ن● ھاراق ئىچىشنى ئاساس قىلغان يىغىلىشقا ئىمكانقەدەر ئاز قاتنىشىپ، يىغىلىشتا ھاراقنى ئاز ئىچىپ، " ھاراق ئىچىپ قالايمىقانچىلىق"، " ھاراق ئىچىپ كونتروللۇقىنى يوقىتىش" قىلمىشىنىڭ يۈز بېرىشىدىن ساقلىنىش كېرەك.
ن● ئىمكانقەدەر " قاۋاقخانا " ، " سەكرەش " قاتارلىق كۆڭۈل ئېچىش سورۇنلىرىغا ئاز بېرىپ ، تونۇشمايدىغان كىشىلەر بەرگەن تاماكا ، ئىچىملىك قاتارلىقلارنى قوبۇل قىلىشتىن ساقلىنىش كېرەك ، چۈنكى بۇ نەرسىلەرگە زەھەر قاتارلىق خۇمارلار يوشۇرۇنغان بولۇشى مۇمكىن .
ن● جىنسىي قىلمىش يۈز بەرگەندە بىخەتەرلىك قېپىنى توغرا ئىشلەتكەندىلا، شۇنداق قىلغاندىلا ئەيدىز بىلەن يۇقۇملىنىشتىن ساقلانغىلى بولىدۇ.
ن● زەھەر چېكىش قەتئىي مەنئىي قىلىنىدۇ، باشقىلار بىلەن شىپرىسنى ئورتاق ئىشلەتمەسلىك كېرەك.
ن● قان سېلىش ۋە قان مەھسۇلاتلىرىنى خالىغانچە ئىشلەتمەڭ، دوختۇرنىڭ يېتەكچىلىكىدە ئىشلىتىش كېرەك.
ن● چىش چوتكىسى، ساقال ئالغۇچ، يۈز قىرغۇچ قاتارلىق شەخسىي بۇيۇملارنى ئارىيەت ئالماڭ ياكى ئورتاق ئىشلەتمەسلىك كېرەك.
ن● ئەيدىز بىمارلىرىنىڭ بەدەن سۇيۇقلۇقى بىلەن بىۋاستە ئۇچراشماسلىقى، تارقىلىش يوللىرىنى ئۈزۈپ تاشلاش كېرەك.
ن(2) ئالدىنى ئېلىش خاراكتېرلىك يول بىلەن تارقىلىشنى توسۇش
ن● ھاراق ئىچىشنى ئاساس قىلغان يىغىلىشقا ئىمكانقەدەر ئاز قاتنىشىپ، يىغىلىشتا ھاراقنى ئاز ئىچىپ، " ھاراق ئىچىپ قالايمىقانچىلىق"، " ھاراق ئىچىپ كونتروللۇقىنى يوقىتىش" قىلمىشىنىڭ يۈز بېرىشىدىن ساقلىنىش كېرەك.
ن● ئىمكانقەدەر " قاۋاقخانا " ، " سەكرەش " قاتارلىق كۆڭۈل ئېچىش سورۇنلىرىغا ئاز بېرىپ ، تونۇشمايدىغان كىشىلەر بەرگەن تاماكا ، ئىچىملىك قاتارلىقلارنى قوبۇل قىلىشتىن ساقلىنىش كېرەك ، چۈنكى بۇ نەرسىلەرگە زەھەر قاتارلىق خۇمارلار يوشۇرۇنغان بولۇشى مۇمكىن .
ن● جىنسىي قىلمىش يۈز بەرگەندە بىخەتەرلىك قېپىنى توغرا ئىشلەتكەندىلا، شۇنداق قىلغاندىلا ئەيدىز بىلەن يۇقۇملىنىشتىن ساقلانغىلى بولىدۇ.
ن05ئەيدىزنى تەكشۈرۈش ۋە داۋالاش
ئەيدىز ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملانغان ھامان، بەدەندىكى ۋىرۇس كۆپەيتىش باشلىنىپ، پۈتۈن بەدەندىكى بىر قانچە ئەزاغا تەدرىجىي زىيان يەتكۈزىدۇ، ھازىرچە ئەيدىز كېسىلىنى داۋالاپ ساقايتقىلى بولىدىغان دورىلار يوق، ئەمما ئەيدىز ۋىرۇسى بىلەن يۇقۇملانغاندىن كېيىن بالدۇرلا ۋىرۇسقا قارشى داۋالاشنى قوبۇل قىلغاندا، ۋىرۇسنى كۆپەيتىشنى تىزگىنلىگىلى، ئورگانىزمنىڭ زىيىنىنىڭ يۈز بېرىش پۇرسىتىنى تۆۋەنلەتكىلى بولىدۇ. ئەگەر خەتەرلىك قىلمىشلار ئېلىپ بېرىلسا، بۇ چاغدا ۋىرۇس ئادەم بەدىنىگە كىرگەن بولسىمۇ، ھۈجەيرىلەر بىلەن يۇقۇملانمىسىلا، ئۇنىڭ ئىرسىيەت گېنىنى ئادەم بەدىنىدىكى ئاق ھۈجەيرە ئىرسىيەت گېنىغا سىڭدۈرمىسە، كېسەل پەيدا قىلمايدۇ. شۇڭا دەل ۋاقىتىدا دوختۇرخانىغا بېرىپ تەكشۈرتۈش ھەمدە 24 سائەت ئىچىدە ئەيدىز كېسىلىنى توسۇش دورىسى ئىچىش كېرەك، ئەگەر 72 سائەتتىن ئېشىپ كەتسە ئىستېمال قىلسا رولىنى يوقىتىپ قويىدۇ، قانچە بالدۇر ئىچسە، توسۇش ئۈنۈمى شۇنچە ياخشى بولىدۇ. جايلاردىكى يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرنىڭ ئالدىنى ئېلىش، كونترول قىلىش مەركىزى تەكشۈرۈش ئامبولاتورىيەسى ھەقسىز مەسلىھەت سورىسا ۋە تەكشۈرۈش مۇلازىمىتىگە ئېرىشەلەيدۇ، جايلاردىكى ناھىيە دەرىجىلىكتىن يۇقىرى دوختۇرخانىلار، ئانا -بالىلار ساقلىقنى ساقلاش ئاپپاراتلىرى ۋە كۆپ قىسىم ئاساسىي قاتلام داۋالاش ئاپپاراتلىرىمۇ تەكشۈرۈش مۇلازىمىتى بىلەن تەمىنلەيدۇ.
ئەيدىز شەخسنىڭ سالامەتلىكىگە ۋە ھاياتى بىخەتەرلىكىگە، ئائىلىنىڭ بەختىگە تەسىر يەتكۈزۈپلا قالماي، يەنە ئىقتىسادى تەرەققىيات ۋە جەمئىيەتنىڭ ئىناق، مۇقىملىقىغا ئېغىر تەھدىت سالىدۇ. ياشلار ۋە ئۆسمۈرلەر ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئېلىش بىلىملىرىنى تەشەببۇسكارلىق بىلەن ئۆگىنىپ، ئۆزىنى قوغداش ماھارىتىنى ئىگىلەپ، ئۆزىنىڭ سالامەتلىكىگە مەسئۇل بولۇشى ھەم ئەيدىز كېسەللىكىنىڭ ئالدىنى ئېلىش-داۋالاش بىلىملىرىنى تارقاتقۇچىغا ئايلىنىپ، ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە ئۇنى كونترول قىلىش ئۈچۈن ئۆزىنىڭ بىر كىشىلىك كۈچىنى قوشۇشى كېرەك.
ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئالغىلى بولىدۇ كونترول قىلغىلى بولىدۇ قورقۇنچلۇق ئەمەس
بىز قول تۇتۇشۇپ ئورتاق تىرىشىپ، ھاياتقا كۆڭۈل بۆلۈپ ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئىلىپ ،ھاياتلىقنى قەدىرلەيلى !ن
ئەيدىز شەخسنىڭ سالامەتلىكىگە ۋە ھاياتى بىخەتەرلىكىگە، ئائىلىنىڭ بەختىگە تەسىر يەتكۈزۈپلا قالماي، يەنە ئىقتىسادى تەرەققىيات ۋە جەمئىيەتنىڭ ئىناق، مۇقىملىقىغا ئېغىر تەھدىت سالىدۇ. ياشلار ۋە ئۆسمۈرلەر ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئېلىش بىلىملىرىنى تەشەببۇسكارلىق بىلەن ئۆگىنىپ، ئۆزىنى قوغداش ماھارىتىنى ئىگىلەپ، ئۆزىنىڭ سالامەتلىكىگە مەسئۇل بولۇشى ھەم ئەيدىز كېسەللىكىنىڭ ئالدىنى ئېلىش-داۋالاش بىلىملىرىنى تارقاتقۇچىغا ئايلىنىپ، ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە ئۇنى كونترول قىلىش ئۈچۈن ئۆزىنىڭ بىر كىشىلىك كۈچىنى قوشۇشى كېرەك.
ئەيدىز كېسىلىنىڭ ئالدىنى ئالغىلى بولىدۇ كونترول قىلغىلى بولىدۇ قورقۇنچلۇق ئەمەس
بىز قول تۇتۇشۇپ ئورتاق تىرىشىپ، ھاياتقا كۆڭۈل بۆلۈپ ئەيدىزنىڭ ئالدىنى ئىلىپ ،ھاياتلىقنى قەدىرلەيلى !ن
